Das Friesensalz und seine Geschichte

Vor langer Zeit, es muss so um die Römerzeit gewesen sein, lebten schon Friesen an der Nordseeküste. Da Bäume eher selten waren, haben sie hauptsächlich mit Torf geheizt. Dieser kam nicht nur aus den Mooren, sondern auch aus dem Wattenmeer, wo er ab und zu frei lag.

Vielleicht passierte Folgendes: Als nun einer Friesin beim Kochen zufällig einige Fische ins Feuer fielen, stellte sie fest, dass es besser schmeckte, da diese Asche Salz enthielt. Dass die Nordsee salzhaltig ist, war ja schon bekannt. Aber der Torf aus dem Wattenbereich? Das musste sich doch ausnutzen lassen, denn Salz war in früheren Zeiten sehr begehrt und auch teuer!

Daraus haben die Friesen dann ihre Methode zur Gewinnung von Friesensalz entwickelt. Zunächst wurde der Salztorf (vorne im Trog) abgebaut. Wahrscheinlich stammen daher die runden Mulden im Watt, die noch heute zu sehen sind, Da haben die ersten Friesen an Salztorf ausgegraben, was sie innerhalb einer Ebbe so wegschaffen konnten.

Jahre später lag der Salztorf, geschützt unter einer Schlickschicht, auch mal längere Zeit trocken, Zu der Zeit konnten sie ihn, wie bereits in den Mooren, systematisch in langen graden Linien abstechen, Wieder später wurden die Salztorfvorkommen dann erneut regelmäßig von der Nordsee überspült, so dass man wieder nur bei Ebbe Salztorf holen konnte. Dazu wurden diesmal rechteckige Gruben ausgehoben und die jeweilige Portion abtransportiert. Lag der Torf längere Zeit ohne Schlickschicht im Freien und wurde nicht mehr mit Meerwasser getränkt, sondern nur vom Regen, so wurde das Salz wieder ausgespült.

The Frisian salt and it´s History

A long time ago, while the roman´s ruled Europe, Frisian people lived on the North Sea coast. For there were not so many tree´s, they had to heat and cook with peat. The peat they not only got out of the moor, but also from the tideland, were it was dry from time to time.

Perhaps it happened this way: As a Frisian woman was cooking her fish, accidentally it fell down into the fire. So she discovered that the fish had a better taste. That came from the salt in the ashes. They knew already, that the North Sea was salty, but also the peat? That was the chance to produce salt by them self, for it was very expensive and wanted in the middle Ages.

That was the base for the Frisian way to produce salt. First they had to gather the salty peat (little pieces in the front of the barrel) out of the tideland. Probably that caused the round hole´s, which can be found still. There the Frisian´s did dig out the peat, which they could get while the water was away.

Some years later, the salty peat was protected below a coating of sea ooze and dry for a longer time. That was the time, when they could dig it in long, straight row´s, like they also did with the white peat in the moor. After that time, most salty peat was in the tideland again. So they could only dig with low tide. Now they made square hole´s, which also can be found today. If the salty peat was out of contact with the sea water, the rain brushed the salt away.

The salty peat didn´t have more salt in it then the North Sea water itself, only about 3%. By the way, the moor’s out of which the salty peat came, where created 4.500 to 7.500 years ago. At that time, the North Sea coast was much higher in the north and at the now known tideland there was forest.

Back on shore, the Frisian had to cut down and dry the peat. That was the only way to get it burning. Build up to heaps, it was burned to ash. The salty ash was the first step to get out the salt. All this only could be done in summertime’s, for otherwise the weather conditions were too uncertain and driving to sea was too dangerous. The ash was formed to briquettes and stored under earth to protect it from washing out the salt by rainwater.

Out of this store the Salter got their amount of ashes to work on at one day. It was put into straw cones and they let seawater run through, so they got brine. The concentration of salt in the brine was measured with a row, fresh egg. It worked like a densitometer. The brine had 20 to 26 % of salt, when it swam, for water takes not more than 26 % of salt by himself.

Now the brine was ready to be cooked to get the water out. The made fire with white peat and got the Frisian salt out of it. It only was dried a little bit and used as grey as it was.

Het Friese zout en zijn geschiedenis

Een lange tijd geleden, terwijl de Romeinen nog over Europa regeerden, leefden de Friezen langs de Noordzeekust. Omdat er niet zo veel bomen waren, kookten ze met turf in plaats van hout. Het veen verkregen ze niet alleen van de heide, maar ook uit het Waddengebied, waar het regelmatig droog was.

Wellicht is het op deze manier gebeurd: Een Friese vrouw liet tijdens het koken per ongeluk een vis in het vuur vallen. En zo ontdekte ze dat de vis een betere smaak had gekregen. Dit kwam door het zout in de as. Ze wisten al dat de Noordzee zout was, maar ook de turf uit het kustgebied? Dat was de kans om zelf zout te produceren, want in de middeleeuwen was dat erg duur en gewild.

Dat was de basis voor de Friese methode om zout te produceren. Eerst moesten ze de zoute turf (kleine stukjes in de voorkant van het vat) verkrijgen uit het waddengebied. Waarschijnlijk is dat de oorzaak van de ronde openingen, die er nog steeds te vinden zijn, welke de Friezen gegraven hebben uit het veen, terwijl het water weg was.

Enkele jaren later werd de zoute turf onder een deklaag van zee slijk beschermd en bleef zo voor een langere tijd droog. Dat was de tijd dat ze het in lange en rechte rijen konden opgraven zoals ze ook deden met de witte turf in de hei. Na die tijd was het meeste zoute veen weer in de getijdengebieden te vinden. En konden ze alleen graven terwijl het eb was. Nu maakten ze vierkante gaten, welke ook vandaag nog gevonden kunnen worden. Wanneer het zoute turf niet in contact was met het zeewater werd het zout door de regen weggespoeld.

De zoute turf bevatte niet meer zout dan het water uit de Noordzee zelf, slechts ongeveer 3%. Trouwens, het veen waaruit de zoute turf kwam was 4.500 tot 7.500 jaar geleden gemaakt. Op dat moment was de Noordzeekust veel hoger in het noorden en het gebied wat we nu kennen want de Waddenzee was toentertijd nog bos.

Terug op de wal, moesten de Friezen de turf malen en laten drogen. Dat was de enige manier om het aan het branden te krijgen. Op hopen gestapeld werd het verbrand tot as. De zilte as wat de eerste stap om het zout eruit te krijgen. Dit alles kon alleen in de zomer worden gedaan, want anders waren de weersomstandigheden te onzeker en was het naar de zee reizen te gevaarlijk. Van de as werden briketten gevormd en ondergronds opgeslagen om het te beschermen tegen uitwassen van het zout door regenwater.

Uit deze opslag werd een hoeveelheid as gehaald om aan te werken op een dag. Het werd in kegels van stro gedaan en ze lieten het met zeewater doorlopen zodat ze pekel kregen. De concentratie van zout in de pekel werd gemeten met een rauw ei, wat werkte als een dichtheidsmeter. Als het ei drijft, bevat de pekel 20% tot 26% zout, want water neemt niet meer dan 26% zout op.

Nu, was de pekel klaar om te worden gekookt en het water te laten verdampen. Het vuur werd gemaakt met witte turf en zo werd het Friese zout eruit gehaald. Het was maar een beetje gedroogd en werd grijs gebruikt zoals het was.

Dit Friisensaalt en sin Histoori

Fuar lung Tir, dit skel sa tö di Tir fan di Röömers wesen haa, lewet al Friisen bi di Küst fan di Nuurđsee. Boomer wiar raar, diarom haa’s fuaral me Terev of Tuul füüret. Di kām ek bluat üt’t Mor, man uk üt’t Heef, hur’r of en tö friilair.

Üs en friisk Wüfhaur dit jen Dai sa her, dat bi’t Köökin tofelig hok Fesken ön’t Jöl feel, stelt jü fast, dat ja beeter smakt, omdat ön desjirem Eesken Saalt wiar. Dat ön di Nuurđsee fuul Saalt es, wiar jaa al bikeent. Man dit Tuul üt’t Heef? Dit kür em dach ütnüti, aur om Saalt waar ön ualing Tiren fuul eeđer fraaget, en’t wiar uk jüür!

Diar haa di Friisen da jaar Fuargungswiis fan maaket, om Friisensaalt tö wenen. Jest waar dit Tuul (fuar ön di Ualig) ofbecht. Waarskiinlig kum diar di runt Slinken ön’t Heef fan, wat em deling jit se ken. Diar haa di jest Friisen sa fuul Tuul ütgreewen, üs’s benen jen Eeb haali kür.

Maning Jaaren leeter lair dit Tuul, seeker öner Klai, uk jens fuar en leenger Tir drüch. Tö di Tir kür’s höm, üs al ön’t Mor, süstemaatisk ön lüng lik Streeken ofspeti. En bet leeter waar dit Tuul da weđer staarig fan di Nuurđsee aurspöölt, sa dat em weđer bluat bi Eeb dit Tuul haali kür. Diar waar detlop rochthuket Küülen fuar ütheewen en dit Tuul da wechskafet. Lair dit Tuul en leenger Tir söner Klai aur höm en waar ek muar me Saaltweeter aurflöret, man bluat me Riin, sa waar dit Saalt weđer ütspöölt.

Man ön dit Tuul wiar ek muar Saalt üs ön di Nuurđsee, nemelk omtrent 3%. (Bitö sair, dit Moor, hur höm dit Saalt ön oflaagert, es omtrent 2.500 hentö 5.500 Jaar fuar Kristi tökemen, üs di Nuurđseeküst jit fuul nuurđerker lair en üs’t jit gurt Holtings jaav.)

Üp Lön skul di Friisen jest jens dit Tuul fiin maaki en drügi. Bluat sa kür’t forbronen uur. Diartö waar’r ön „Meiler“ āpstaapelt. Ön di Eesken wiar dit Saalt benen, en dit wiar di jest Stööp hen tö rocht Saalt. Dit kür em alis bluat ön somerem maaki, aur üđers kür em ek üp dit Weđer teel en dit Tuulsteeken ön’t Heef wiar tö fērelk. Di Eesken fan di „Meiler“ waar diarüp ön sawat üs Brikets tö Miiten āpstaapelt en me Öört bidaket, dat di Riin ek dit wērtfol Saalt tö Üntir üttauet.

Fan desjirem Fuarlach haalet di Saaltkööker höm en Part fuar di Dai. Di waar ön gurt Traachters, wat gans techt üt Stre maaket wiar, langsen weđer me Saaltweeter aurgitert. Dit Saalt luaset höm üt di Eesken, en saalt Weeter („Sole“) kām tö. Hurfuul Saalt diar benen wiar, kür em me en frisk re Ai meet. Wan noch Saalt ön dit saalt Weeter wiar, swumt’t boowen. Sa waar meeten, hur techt dit wiar. Dit saalt Weeter her nü 20% of tö’t hoogst 26% Saalt ön höm (muar nemt Weeter öner normaal Bidings ek āp).

Nü luanet höm dit jest, dit saalt Weeter ön di Köökpon tö köökin. Di waar me wit Terev bifüüret (achtern ön di Ualig). Eeđer dat’t Weeter aurrööken wiar, bleev dit Friisensaalt eeđer. Hat waar nü bluat jit drüget en kür diareeđer – sa gre üs’t wiar – brükt uur.